Τι ειναι η ψυχοθεραπεία μέσω τέχνης
Η εκφραστική ψυχοθεραπεία μέσω των τεχνών είναι μια δυναμική θεραπεία που απαιτεί από το άτομο να συμμετέχει στη θεραπεία του, μέσα από τη δημιουργία τέχνης. Η τέχνη αποτελεί ένα μέσο συμβολικής επικοινωνίας, επικοινωνίας ανάμεσα στον δημιουργό και στο έργο του. H πρωταρχική αξία της εικαστικής θεραπείας είναι η αυθεντική έκφραση στην επικοινωνία. Μέσα από την πράξη καθ’ αυτή της δημιουργίας περιλαμβάνεται η διοχέτευση, η αποδυνάμωση και ο μετασχηματισμός εσωτερικών εμπειριών, σύμφωνα με την E. Kramer.
Ψυχοθεραπεία μέσω των τεχνών είναι ο χώρος, ο χρόνος, η διαδικασία, ο ελεύθερος χειρισμός των εργαλείων, η ασφάλεια, ο σεβασμός, και τα σαφή όρια. Ακόμα, είναι η κάθε κίνηση, τολμηρή ή διστακτική, είναι η κάθε λέξη, η κάθε ματιά ή το συναίσθημα που αναδύεται λεκτικά ή μη. Ψυχοθεραπεία μέσω των τεχνών είναι τα υλικά: χαρτιά, μαρκαδόροι, ξυλομπογιές, νερομπογιές, πλαστικά χρώματα, πηλός, πλαστελίνη, άμμος, παστέλ υλικά για κολάζ, μουσικά όργανα και μινιατούρες αλλά και ο ασφαλής χώρος για να επιτρέψει ο θεραπευόμενος τον αυτοσχεδιασμό, να αφήσει τον έλεγχο και να είναι συνδεθεί με τον εαυτό του.
Είναι η σχέση μεταξύ του θεραπευτή και του θεραπευόμενου η οποία χτίζεται μέσα από το ειλικρινές ενδιαφέρον του θεραπευτή στον άνθρωπο, στα βιώματά του και στη διαφορετικότητά του. Στην ψυχοθεραπεία μέσω των τεχνών ο θεραπευτής, γίνεται υποδοχέας των συναισθημάτων και των φαντασιώσεων, καθρέφτης που αντανακλά τις ενέργειες του θεραπευόμενου – δημιουργού.
Γιατί η ψυχοθεραπεία μέσω των εκφραστικών τεχνών απευθύνεται σε όλες τις ηλικίες;
Με την ψυχοθεραπεία μέσω των τεχνών, ο άνθρωπος μπορεί να επεξεργαστεί τη βιολογική του ανάγκη για δημιουργία, και να εισπράξει το αίσθημα της ικανοποίησης και της πληρότητας. Όταν κάποιος φτιάχνει ένα έργο τέχνης, του δίνεται η ευκαιρία να εκφράσει τη φαντασία που κρύβει μέσα του. Αυτός ο τρόπος έκφρασης οδηγεί στην προσωπική ικανοποίηση του δημιουργού και γενικότερα στην αλλαγή του, καθώς έτσι ενισχύονται η υγεία και η ευεξία του (Malchiodi, 2009: 22,23). H δημιουργικότητα όχι μόνο απαιτεί, αλλά δημιουργεί κίνητρο ζωής. Σύμφωνα με τον Cohen (2000) η τέχνη είναι εξαιρετική στη βελτίωση της ζωής καθώς βελτιώνει τις προοπτικές, δίνει αίσθηση ευημερίας, εμπλουτίζει και ισχυροποιεί την σύνδεση με τους τρίτους. Η εικαστική διαδικασία από μόνη της εισάγει τις προσωπικές εμπειρίες του θεραπευόμενου από το παρελθόν, κι έτσι ενεργοποιεί νέες συνειδητοποιήσεις, δημιουργεί νέες συνδέσεις με το παρόν και καλλιεργεί την αποδοχή νέων δεδομένων (Barrington, 2008: 19).
Μέσω της δημιουργικότητας ενεργοποιούνται αντισταθμιστικοί μηχανισμοί του εγκεφάλου, όπως είναι η ύπαρξη πλεονασματικών κυττάρων και η πλαστικότητα, έτσι επιτυγχάνεται η ανάπτυξη νέων συνειρμικών συνδέσεων, κυρίως στις συνειρμικές περιοχές του φλοιού, οι οποίες διαμεσολαβούν για την αφηρημένη σκέψη.
“Η δημιουργία τέχνης είναι δραστηριότητα με τα χέρια -κατασκευάζουμε, διευθετούμε, αναμιγνύουμε, αγγίζουμε, πλάθουμε, κολλάμε, σχεδιάζουμε, συνδέουμε, ζωγραφίζουμε, δίνουμε μορφή και προβαίνουμε σε άλλες ενέργειες με τα χέρια» (Malchiodi, 2009: 34). Μέσα από τις παραπάνω ψυχοκινητικές δραστηριότητες ενεργοποιούνται οι αισθήσεις: αφενός η όραση και η αφή, η όσφρηση και η ακοή ανάλογα με τα υλικά που χρησιμοποιούνται, και αφετέρου εκφορτίζονται και απελευθερώνονται συναισθήματα χωρίς να χρειάζεται να ειπωθούν. Η ίδια η διαδικασία μπορεί να κατευνάσει φόβους, άγχος, πίεση, αφήνοντας χώρο για θετικά συναισθήματα.
Τα αισθητηριακά ερεθίσματα που δίδονται στην εικαστική ψυχοθεραπεία συμβάλλουν στην συγκινησιακή σηματοδότηση, θέτοντας τον οργανισμό σε κατάσταση διέγερσης και ενεργοποιώντας την αμυγδαλή που βρίσκεται μέσα στον κροταφικό λοβό του εγκεφάλου, και αποτελεί τον “πρωτόγονο εγκέφαλο” του ατόμου. Η ευαισθητοποίηση της συγκινησιακής μνήμης, που μπορεί να θεωρηθεί ως ξεχωριστό μνημονικό σύστημα, το οποίο εμπλέκεται στις διεργασίες τόσο της έκδηλης όσο και της άδηλης μνήμης, βοηθά στην ενίσχυση της μνήμης και της εικόνας εαυτού.
Τέλος, όταν η δημιουργική διαδικασία ολοκληρωθεί, έχουμε το έργο τέχνης, τη μορφή που εμπεριέχει αναπαραστάσεις του εαυτού και του αντικειμένου. Η μορφή από μόνη της είναι η πραγματική εκδήλωση της ύλης, σύμφωνα με τη θεωρία του Αριστοτέλη, και αυτή ανήκει στον δημιουργό της: ο δημιουργός της την κατέχει. Το να αποκτήσουμε συνείδηση σημαίνει να πάρουμε μια μορφή και η συνείδηση καλλιεργεί την εμπειρία και την πνευματικότητα, οδηγώντας στην εξέλιξη και στην άνθιση του ατόμου ανεξαρτήτως ηλικίας.
Πέρα από το έργο, τον ιδιαίτερο ρόλο τους παίζουν και τα υλικά που προσφέρονται στο χώρο της εικαστικής ψυχοθεραπείας. Τα υλικά, εκτός από την δημιουργική τους λειτουργία μπορούν, ανάλογα με τις ιδιότητές τους, να εξυψώσουν ή να αμβλύνουν τη συναισθηματική κατάσταση του θεραπευόμενου, να επηρεάσουν την ελευθερία της αυτοέκφρασής του, και να παρακάμψουν τις άμυνές του (Landgrarten, 1999:29-30).
Στην παράκαμψη των αμυνών βοηθoύν η έκφραση και η αυτοαποκάλυψη διά μέσου των εικόνων μέσα από το ίδιο το έργο. Ενώ τέλος συμβάλουν, στην απάλειψη συνεχούς έμφασης του σύγχρονου ανθρώπου στα «προβλήματα», στη δημιουργία μίας πιο χαλαρής ατμόσφαιρας, κάτι το οποίο εντέλει οδηγεί σε μεγαλύτερη αυθεντικότητα, ενθαρρύνει το παιχνίδι και το χιούμορ, μειώνει τη θλίψη και το άγχος.
Κλείνοντας, εάν προσεγγίσουμε την ψυχοθεραπεία μέσω των εκφραστικών τεχνών από μια ομαδική διαδικασία ατόμων τότε θα προστεθεί και το στοιχείο της θεραπευτικής εμπειρίας μέσω των εικαστικών σε ομαδικό πλαίσιο. Η διεργασία της ομάδας ενισχύει την επίδραση ατόμου-εικόνας μέσα από τους πολλαπλούς καθρέφτες που δημιουργούνται μεταξύ των μελών, προσφέρει ένα ασφαλές περιβάλλον εξερεύνησης του εαυτού, βοηθάει στην ενεργοποίηση των δεξιοτήτων επικοινωνίας, στην ανάπτυξη της ενσυναίσθησης, αυξάνει την αυτοεκτίμηση, βοηθάει στην κοινωνικοποίηση και προωθεί το αίσθημα του ανήκειν.